Kościół św. Mikołaja, znajdujący się w Chełmży, to piękny przykład architektury gotyckiej, datujący się na drugą połowę XIII oraz początek XIV wieku. Budowla ta przeszła znaczące zmiany, w tym odbudowę po zniszczeniach z 1422 roku oraz przebudowę w XIX wieku, kiedy to dodano kilka elementów neogotyckich.
Pierwotnie, kościół pełnił rolę zarówno parafialną, jako fara, jak i cmentarną dla mieszkańców Chełmży. Warto zaznaczyć, że w latach 1827–1945 kościół został przekształcony na ewangelicki, aby po 1945 roku przejść przez szereg zmian, takich jak tymczasowe wykorzystanie jako kościół szkolny w latach 50-53, a następnie stać się kościołem filialnym w obrębie parafii św. Mikołaja.
Obiekt usytuowany jest w historycznym sercu miasta, na południowy zachód od Rynku oraz katedry, pomiędzy ulicami Sądową i Strzelecką, co czyni go centralnym punktem w przyciągającym uwagę dziedzictwie Chełmży.
Historia
Parafia oraz kościół św. Mikołaja, pierwotnie istniejący jako budowla drewniana, najprawdopodobniej zyskały swoje znaczenie już w połowie XI wieku. Świadczy o tym fakt, że w akcie erekcyjnym katedry z 1248 roku, kościół został poddany pod władzę katedry. W 1264 roku biskup chełmiński, Fryderyk von Hausen, uregulował kwestie majątkowe parafii, przyznając jej 12 łanów ziemi.
W obecnej formie, kościół przeszedł skomplikowany proces budowlany, który rozciągał się na trzy etapy. Prace rozpoczęły się prawdopodobnie około 1264 roku i trwały aż do początków XIV wieku. W wyniku tego powstała trójnawowa świątynia, składająca się z prostokątnego prezbiterium oraz wieży, która została wtopiona w korpus budynku. Do prezbiterium przylegała już nieistniejąca kaplica św. Wawrzyńca, która później została poświęcona św. Hubertowi.
W 1422 roku, wskutek najazdu wojsk polsko-litewskich w trakcie wojny golubskiej, kościół został częściowo zniszczony przez pożar, co spowodowało zawalenie się sklepienia w korpusie. Przy odbudowie w znacznym stopniu zamurowano okna w nawie głównej. W 1824 roku budynek stał się własnością Króla Prus, a 24 sierpnia 1827 roku został przekazany miejscowej gminie ewangelickiej. W tym czasie, dawną katedrę przekształcono w kościół parafialny, a siedzibę diecezji przeniesiono do Pelplina.
Między 1848 a 1858 rokiem wieża została podwyższona o jedną kondygnację, a wcześniejszy smukły hełm zdemontowany. W 1858 roku rozpoczęto szeroką przebudowę oraz rozbudowę kościoła, dostosowując wnętrze do potrzeb gminy ewangelickiej. W czasie tych prac, wnętrze zostało otynkowane, do korpusu dobudowano transept, a wschodni szczyt prezbiterium został wymurowany na nowo. W 1897 roku teren otoczono murowanym ogrodzeniem, a dwa lata później sporządzono projekt zachodniej kruchty, który zrealizowano dopiero w 1906 roku.
Po 1945 roku kościół został przejęty przez parafię katolicką, w pierwszych latach pełniąc rolę kościoła szkolnego. W latach 1950–1953, z powodu pożaru oraz odbudowy kościoła pokatedralnego, stał się tymczasowym kościołem parafialnym. Po 1953 roku kościół został przemianowany na filialny w ramach parafii św. Mikołaja, której głównym obiektem jest konkatedra Trójcy Św.
Architektura
Świątynia ta stanowi przykład trójnawowej architektury gotyckiej, wyróżniającej się neogotyckim transeptem oraz solidną wieżą usytuowaną od strony zachodniej. Budynek został wzniesiony z cegły w wątku wendyjskim, przy czym w dolnych częściach ścian wykorzystano kamień polny.
Wnętrze prezbiterium zdobi sklepienie krzyżowo-żebrowe, które datowane jest na początek XIV wieku. W pozostałych nawach natomiast znajdują się stropy belkowe wykonane z drewna.
Wyposażenie
24 września 1827 roku, na podstawie wcześniejszego dekretu wydanego przez władzę królewską, kościół św. Mikołaja zyskał status zbory ewangelickiego. W ramach pozostawionego wyposażenia, protestanci postanowili zachować wyjątkowy ołtarz główny z 1612 roku, przedstawiający Matkę Boską w towarzystwie św. Barbary oraz św. Katarzyny, a także obraz przedstawiający hołd Trzech Króli. Dodatkowo, do protestanckiego użytku oddano ambony, organy oraz trzy dzwony, które były zamontowane w wieży. Pozostałe elementy wyposażenia, w tym siedem bocznych ołtarzy, zostały przekazane katolikom i rozproszone po innych świątyniach.
Po zakończeniu II wojny światowej, świątynia przeszła pod opiekę Kościoła rzymskokatolickiego. W tym czasie z chełmżyńskiej katedry przeniesiono cztery XVIII-wieczne ołtarze, które umieszczono przy filarach międzynawowych. Wszędzie można znaleźć ołtarz św. Stanisława Kostki oraz św. Antoniego, a także ołtarz ze św. Rochem umieszczony w części nastawy, ołtarz z wizerunkiem św. Trójcy oraz ołtarz przedstawiający św. Barbarę, który dodatkowo ozdobiono trybowaną, rokokową sukienką.
W kościele, znaczącym przykładem nie tylko architektonicznym, ale również muzycznym, zamontowano w 1905 roku organy, które zostały wykonane przez znaną firmę Orgelbauanstalt A. Terletzki – Ed. Wittek z Elbląga.
Przypisy
- Rejestr zabytków nieruchomych – województwo kujawsko-pomorskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30.09.2024 r. [dostęp 03.10.2015 r.]
- Kościół pw. św. Mikołaja. parafiachelmza.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (17.09.2016 r.)]
- a b c Piotr Birecki: Dzieje sztuki w Chełmży. Chełmża: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliana Prejsa w Chełmży, 2001 r., s. 90-91. ISBN 83-915175-0-0.
- Kościół św. Mikołaja w Chełmży, dawniej parafjalny, a od 24 września 1827 (zatem od stu lat) zbór ewangelicki. „Kalendarz Kościelny dla Parafji Chełmżyńskiej na rok 1928”, s. 65-66, 1928 r. Nakładem ks. prałata Szydzika w Chełmży.
Pozostałe obiekty w kategorii "Kościoły":
Parafia św. Mikołaja w Chełmży | Bazylika konkatedralna Świętej Trójcy w ChełmżyOceń: Kościół św. Mikołaja w Chełmży